Związek Strzelecki (popularnie nazywany „Strzelcem”) – paramilitarna organizacja społeczno-wychowawcza powstała w 1910 roku we Lwowie i działająca do 1914 r.będąca podstawą budowania struktur wojskowych Legionów Polskich.
Nazwę tę nosiła organizacja paramilitarna w okresie 1918–1939. W 1910 r. z inicjatywy nielegalnego Związku Walki Czynnej, aby umożliwić działania umożliwiające budowę szerszej organizacji militarnej, utworzone zostały legalne organizacje o charakterze paramilitarnym: Związek Strzelecki we Lwowie, oraz Towarzystwo "Strzelec" w Krakowie. Stowarzyszenia działały legalnie na podstawie statutu zatwierdzonego przez władze austriackie.
Początkowo Związkiem, kierował Wydział Związku Strzeleckiego w składzie: Władysław Sikorski (prezes), Medard Downarowicz, Hoser, Konopacki, Aleksander Litwinowicz, Kazimierz Sosnkowski, Ostrowski,Gustaw Daniłowski, Rysiewicz, Hipolit Śliwiński. Faktycznie kierownictwo sprawował Wydział ZWC.
Od 1912 r. Związek Walki Czynnej przekształcił się faktycznie w centralizację organizacji strzeleckich. Miejsce Wydziału zajęła Komenda Główna Związków Strzeleckich z siedzibą we Lwowie, z komendantem Józefem Piłsudskim i szefem sztabu Kazimierzem Sosnkowskim. Komendzie Głównej podlegały Komendy Okręgowe: w Krakowie (Galicja Zachodnia), Rzeszowie (Galicja środkowa) i Lwowie (Galicja Wschodnia) oraz Komenda Królestwa Polskiego i Komenda Zagraniczna. Organizacje strzeleckie działające w zaborze pruskim i Królestwie Polskim pozostawały w konspiracji. W Galicji Związek Strzelecki organizował szkoły podoficerskie i oficerskie, mógł korzystać
ze strzelnic wojskowych, odbywać ćwiczenia oraz kupować broń i amunicję. Jego członkami byli przedstawiciele wszystkich warstw społecznych, kierunków i partii politycznych (z wyjątkiem Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy). Szczególną rolę w rozbudowie organizacji odegrali studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego.
W maju 1913 zlikwidowano Komendę Główną, jej funkcję przejął Wydział Wojskowy Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, której komendantem wojskowym został Józef Piłsudski. W chwili wybuchu I wojny światowej Związek Strzelecki liczył 6.449 przeszkolonych strzelców w tym:
okręg krakowski – 3.682 strzelców;
okręg lwowski – 1.131 strzelców;
okręg zagraniczny 362 strzelców.
W tym czasie odrębna organizacja: Polskie Drużyny Strzeleckie liczyła ponad 4 000 przeszkolonych "drużyniaków".
Członkowie Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich stanowili podstawę walczących u boku Cesarstwa Austro-Węgierskiego, oraz konspiracyjne Polskiej Organizacji Wojskowej.
Główni działacze: Józef Piłsudski, Kazimierz Sosnkowski, Edward Śmigły-Rydz, Władysław Sikorski, Marian Kukiel, Walery Sławek, Julian Stachiewicz, Aleksander Prystor, Kordian Józef Zamorski, Włodzimierz Tetmajer.
Po I wojnie światowej powstał Związek Strzelecki.
Nawiązywał do tradycji Związku Strzeleckiego z lat 1910-1914.
Zrzeszał pozaszkolną, przedpoborową młodzież, głównie wiejską i rzemieślniczą.
Prowadził działalność w zakresie wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego.
Podlegał Ministerstwu Spraw Wojskowych. Należał do Polskich Związków Sportowych.
Ściśle związany z obozem J. Piłsudskiego.
Terytorialna struktura organizacyjna Związku Strzeleckiego odpowiadała wojskowo-administracyjnemu podziałowi państwa.
Związek podzielony był na 3000 oddziałów w 141 obwodach należących do 15 okręgów.
Prowadzono w jego ramach działalność oświatową tj. kursy podstawowe, kursy instruktorskie, pogadanki, odczyty, biblioteki i czytelnie.
W 1928 roku istniało 70 chórów, 20 orkiestr, 16 domów ludowych z boiskami i 237 świetlic należących do związku.
W 1939 ZS liczył ok. 500 tys. członków, którzy w czasie kampanii wrześniowej 1939 wykonywali zadania zlecone przez władze wojskowe.
(źródło Wikipedia)
Związek Strzelecki w II RP - organizacja, struktura
Wśród wszystkich organizacji paramilitarnych działających w dwudziestoleciu międzywojennym Związek Strzelecki był organizacją najliczniejszą (500 tyś. członków), bardzo powszechną (liczy się, iż w okresie 1921 - 1939 w Związku Strzelecki przeszkolono około 1,3 mln. młodych ludzi1). Organizacja w swojej nazwie i działaniu nawiązywała do organizacji strzeleckich działających przed I Wojną Światową.
Deklaracja ideowa Związku Strzeleckiego (w skrócie: ZS, nazywany też przez niektórych "Strzelcem") mówiła: "Związek Strzelecki uważa siebie za spadkobiercę idei Związku Strzeleckiego z przed wojny i jak tamten postawił sobie za cel wywalczyć narodowi samodzielny byt państwowy, tak dzisiejszy ZS stawia sobie za cel niezawisłość państwową bronić. Naczelną ideą, jaką wysuwa ZS, jest obowiązek przygotowania i zorganizowania obrony państwa wraz z pracą nad rozbudową życia i organizmu państwowego"2. ZS w prostej linii nawiązywał do przedwojennych (chodzi o I wojnę św.) organizacji paramilitarnych. Początków organizacji strzeleckich możemy szukać w 1908 r., kiedy to Kazimierz Sosnkowski na polecenie J. Piłsudskiego tworzy Związek Walki Czynnej - tajną organizację wojskową, której głównym zadaniem było wykształcenie przyszłej kadry Wojska Polskiego. W 1910 r., aby zalegalizować swą działalność szkoleniową, w oparciu o austriackie prawo o stowarzyszeniach, założony został we Lwowie Związek Strzelecki, a w Krakowie Drużyny Strzeleckie. Komendantem Głównym Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich był od 1 grudnia 1912 r. J. Piłsudski, Szefem Sztabu był K. Sosnkowski, a do głównych działaczy należeli: Władysław Sikorski, Edward Rydz-Śmigły, Walery Sławek, Marian Kukieł. Na bazie oddziałów z tych właśnie organizacji, 6 sierpnia 1914 r. Komendant formuje I Kompanię Kadrową, która z krakowskich Oleandrów wyrusza walczyć z głównym zaborcą - carską Rosją. Wkrótce z siły tej powstały polskie Legiony. Tak rozpoczęto budowę Polskich Sił Zbrojnych, które torowały drogę do niepodległości.
W sierpniu 1919 w mieszkaniu M.T. Kuhnego pod przewodnictwem Wacława Sieroszewskiego znalazło się ośmiu działaczy, którzy uznali, iż Polsce potrzebna jest organizacja społeczno - wojskowa, będąca w stanie wesprzeć Wojsko Polskie, oni to rozpoczęli tworzenie Związku Strzeleckiego. Dnia 27 września 1919 statut Towarzystwa Związku Strzeleckiego został zatwierdzony przez ówczesnego Ministra Sprawiedliwości St. Wojciechowskiego, w porozumieniu z Ministrem Spraw Wojskowych. Obejmował on zaledwie 31 paragrafów dotyczących wyboru władz, zadań ZS i stosunku do władz wojskowych. Zadaniem Związku Strzeleckiego, według &3 statutu było rozbudzenie i hartowanie w członkach ducha narodowego, karności, dzielności moralnej i fizycznej oraz szerzenie wiedzy wojskowej. Sprawami Towarzystwa zarządzać miał Zjazd Delegatów, Zarząd Główny i Komenda Główna.
& 30 i 31 mówiły o stosunku do władz wojskowych: "Towarzystwo istnieje pod protektoratem władzy wojskowej, korzysta z pomocy tych władz, a wszelkie prace z zakresu wojskowości są przeprowadzone według regulaminów obowiązujących w wojsku i pod kontrolą delegowanych wojskowych".
&31 mówił: "władza wojskowa deleguje z prawem weta do władz głównych Towarzystwa oficera służby czynnej celem wydzielenia pracy z potrzebami wojskowości. Oficer przydzielony z ramienia MS Wojskowych do Zarządu Głównego Związku Strzeleckiego w Warszawie, ma głos decydujący w sprawach stosunku Związku Strzeleckiego do armii i służby wojskowej".
Przewidywano, że ZS obejmie swą działalnością cały naród, przede wszystkim masy ludności robotniczej i chłopskiej, kształtując ich świadomość państwową i obywatelską. Endecy od razu uznali nowy ZS za "czerwoną bojówkę" i z miejsca rozpoczęli jego zwalczanie.
Walki na froncie przerwały wszelkie prace organizacyjne. Zarząd Główny wydał odezwę (próbowano sformować pułk strzelecki, ale decyzja trwała za długo, bo wyszła dopiero 08.08.1920) do członków towarzystwa: "Wzywa się członków Związku Strzeleckiego by wstępowali grupowo do najbliższych oddziałów Wojska Polskiego. Niech nie zabraknie ani jednego strzelca w szeregach".
Wobec wstępowania członków Związku w szeregi wojska i milicji obywatelskiej (Straż Obywatelska, Ochotnicza Legia Obywatelska) organizacja przestała działać. Dopiero 26.08.1920 zebrał się Zarząd Główny Związku i reorganizował ZS. Rozkazem z dnia 04.09.1920 wyznaczono nowego Komendanta Głównego Związku w osobie kpt. Władysława Malskiego.
W dniu 08.09. zwołano działaczy Związku na zebranie konstytucyjne, na którym rozwiązało się dane prezydium ZS a wybrano nowe, gdzie prezesem ponownie został W. Sieroszewski.
25.10.1920 Komendant Główny, kpt. Malski wydał pierwszy rozkaz organizacyjny: "Obywatele... przystępujemy do zorganizowania Związku Strzeleckiego, który w swych szeregach ma wytworzyć potężną siłę społeczną, kierowaną poczuciem najwyższych interesów ojczyzny naszej[...]. Pełen zapału i wiary w urzeczywistnienie idei naszej przewodniej, spełnić pragniemy szczytne zadania ZS: wychowanie obywateli żołnierzy. Szkoląc wojskowo szeregi nasze wzmacniamy potężne siły obrony Państwa. Wychowując wojskowo w dyscyplinie i karności - tworzymy podłoże niewzruszone dla wszelkich prac społecznych mających na celu odrodzenie nasze duchowe i fizyczne [...]. Przyjdzie jeszcze czas, wtedy idea nasza będzie powszechna i przez wszystkich rozumiana".
Komendant Główny rozkazem z dnia 28.10.1920 ustalił stosunek Związku Strzeleckiego do ZHP: "..do czasu uregulowania go drogą porozumienia z naczelnikiem ZHP, Komendant Główny Związku Strzeleckiego rozkazuje:
1. Uważać pracę ZHP jako pierwszy etap wychowania żołnierza - obywatela, popierać i opiekować się nią, silnie śledząc linię jej rozwoju;
2. Zwrócić uwagę, że prace wojskowe ZS mogą odciągać niezbędne w działalności ZHP jednostki, co odbije się ujemnie na całości prac harcerskich;
3. Jako najniższą granicę przyjmowania członków czynnych ZS przyjąć ukończone lat 16".
W dniu 25.05.1921 r. odbyła się konferencja delegacji ZS i ZHP, na której przyjęto tekst umowy regulującej wzajemne stosunki. Podkreślano w niej, że należenie do obu organizacji równocześnie bez specjalnego na to zezwolenia władz naczelnych obu organizacji jest niedopuszczalne.
W tym samym okresie podzielono ZS na okręgi i przydzielono 15 oficerów do władz ZS. Współpraca z MS Wojskowych została zahamowana od 10.11.1920, na co wpływ mieli posłowie prawicy, w szczególności po złożeniu interpelacji posła J. Zamorskiego "...rozwiązaniu ZS jako szkodliwej organizacji partyjnej". Pomimo tych trudności, braku instruktorów, środków i odpowiednich rozkazów M.S.Wojsk, (władze wojskowe ograniczyły strzelcom dostęp do broni, strzelnic, materiałów szkoleniowych), powstawały nowe oddziały, a strzelcy ćwiczyli starą bronią (typu Werndle) lub bez broni (około 50% członków). W styczniu 1921 r. ZS liczył ponad 200 oddziałów skupiających około 12 tyś. członków. Siłę i możliwości organizacji sprawdzono podczas III Powstania Śląskiego, gdzie zorganizowano doborowy pułk strzelców liczący 1400 ludzi pod dowództwem mjr. Dziadosza, a za pośrednictwem ZS zwerbowano do wojsk powstańczych około 2000 ochotników.
ZS na głównego protektora obrał Marszałka Piłsudskiego i z nim organizacja związała swe losy. Od 1923 r., czyli od chwili odejścia Marszałka z armii, ZS traktowano, jako organizację o charakterze lewicowym, stanowiącą zaplecze polityczne Piłsudskiego. Minister Spraw Wojskowych, gen. Sikorski wydał w listopadzie 1925 r. rozkaz rozbrojenia ZS10. Mimo tych trudności organizacja rozwijała się, posiadając:
- w 1922 r. 550 oddziałów skupiających 24.347 członków,
- w 1923 r. 773 oddziałów skupiających 46.300 członków,
- w 1924 r. 1007 oddziałów skupiających 58.747 członków,
- w 1925 r. 1046 oddziałów skupiających 60.000 członków,
- w 1926 r. 1935 oddziałów skupiających 83. 669 członków.
Podczas przewrotu majowego ZS aktywnie poparł Marszałka Piłsudskiego. A ówczesny Komendant Główny mjr. Kazimierz Kierzkowski oddał już 11 maja do dyspozycji praktycznie wszystkie oddziały strzeleckie okręgu warszawskiego (800 strzelców), które brały czynny udział w walkach. Po przewrocie majowym jako organizacja ideologicznie związana z obozem rządzącym, ZS uzyskał pełne możliwości działania. Potrzeba współdziałania narodu z armią, propagowana i realizowana przez ZS w ramach akcji przysposobienia wojskowego uzyskała absolutne poparcie władz państwowych. Marszałek Piłsudski osobiście interesował się działalnością ZS, biorąc udział w obradach organizacji i uroczystościach strzeleckich. W latach 1926 - 1929, obok prowadzonej działalności wychowawczo - wojskowej, ZS stał się organizacją prorządową - agitował młodzież i społeczeństwo do czynnego udziału w realizacji zadań zawartych w programie rządów sanacyjnych (stosunek do "sprawy brzeskiej", poparcie dla Konstytucji Kwietniowej, uznanie dla program OZN-u i prowadzonej polityki zagranicznej). Cały czas zwiększały się szeregi członków ZS, których w 1929 r. było 120.000, a w 1934 r. organizacja liczyła 310.094 strzelców. Zwiększyła się również liczba strzelnic z 48 do 320 oraz ilość świetlic strzeleckich z 609 do 4.33015. ZS jako organizacja zrzeszająca w większości mieszkańców wsi zapoczątkował w roku 1929 akcję tzw. przysposobienia rolniczego - czyli dokształcania w zakresie prac rolniczych.
Od 29 listopada 1934 zaczął obowiązywać nowy statut stowarzyszenia, dostosowany do wprowadzanej z dniem 01.01.1933 ustawy o stowarzyszeniach, która przewidywała funkcjonowanie stowarzyszeń wyższej użyteczności publicznej. Statut ten mówił:
"Zadaniem stowarzyszenia jest pomnażanie wartości i mocy narodu dla rozwijania mocarstwowej potęgi państwa przez:
1. wychowanie członków, oparte na ideologii państwowotwórczej i karności społecznej według wskazań założyciela i Pierwszego Komendanta Głównego ZS Józefa Piłsudskiego,
2. przygotowanie członków do służby wojskowej i utrzymanie nabytego przez nich poziomu wyszkolenia,
3. wychowanie fizyczne i sport".
"Związek Strzelecki jest spadkobiercą ideologii tych wszystkich pokoleń polskich, które pracowały nad umocnieniem własnej państwowości - ideał Polski Niepodległej i Polski Mocarstwowej jest ideałem do którego dąży, którego strzeże i którego w razie potrzeby będzie bronił Z.S." - pisał w 1933 r. Szef Sztabu Komendy Głównej ZS płk. Kazimierz Pluta - Czachowski.
Przygotowując i zaprawiając obywateli do twórczego udziału w życiu państwa, do tworzenia grup społecznych ożywionych gorącą miłością ojczyzny Związek Strzelecki kierować się miał w swej działalności jedynie względami dobra narodu i Państwa, a jako organizacja z ducha i czynu ponadpartyjna służył tylko dobru Rzeczypospolitej Polskiej. Celem ideowym Związku Strzeleckiego miało być wzbudzanie w narodzie "żywego ducha obywatelskiego", wyrażanego w codziennej pracy duchowej, a następnie, tworzenie w społeczeństwie "źródeł opinii obywatelskiej", przez skupienie w swych oddziałach ludzi, którym wykazuje się owego "żywego ducha obywatelskiego".
Stosunki wewnętrzne w Związku Strzeleckim opierać się miały na zasadach jak najszerzej pojętego demokratyzmu, a stosunek do ustroju państwowego oparty miał być na jak najszerzej wyznawanym republikanizmie.
Na naczelnym miejscu Związek Strzelecki stawiał sobie obowiązek równoczesnego doskonalenia się członków w zakresie cywilnych i wojskowych powinności obywatelskich. Wzorowy członek Związku Strzeleckiego był synonimem wzorowego żołnierza i wzorowego obywatela.
Struktura organizacyjna Związku Strzeleckiego
K. Pindel, Obrona terytorialna w II RP. Warszawa 1995 s. 76: Źródło: CAW, Gabinet M.S.Wojsk., 1.300.1.517, Organizacje społeczne pracujące w ramach przysposobienia wojskowego
Związek Strzelecki był organizacją społeczno - wojskową. Charakter społeczny to ochotniczy system zaciągu, częściowa obieralność władz ich odpowiedzialność przed władzami cywilnymi. Wojskowy charakter Związku Strzeleckiego nadawały organizacji cele w zakresie obrony państwa oraz organizacja wewnętrzna i system hierarchiczny. Na wypadek kryzysu wewnętrznego lub wojny przekształcać się miał Związek Strzelecki w organizację o charakterze samoobrony narodowej w służbie państwa, tworząc stałe, zwarte, wżyte w społeczeństwo grupy społeczne, stanowiące ośrodki myśli państwowej oraz ogniska grupujące społeczeństwo w celu poparcia zamierzeń rządowych.
Organizacja wewnętrzna Związku Strzeleckiego była terytorialna. Cały kraj dzieli się na oddziały (gminy, powiaty, starostwa) i okręgi (pokrywające się z okręgami wojskowymi - patrz schemat nr 1). Było więc dziesięć okręgów strzeleckich: warszawski, łódzki, lubelski, krakowski, lwowski, przemyski, poznański, poleski, grodzieński i pomorski. Ponadto w miastach wojewódzkich, gdzie nie było DOK, utworzono sześć podokręgów: wileński, nowogródzki, śląski kielecki, stanisławowski i tarnopolski. Istniały również dwa zagraniczne okręgi ZS: francuski i belgijski. Pracę organizacji wspierało wydatnie Stowarzyszenie Przyjaciół Związku Strzeleckiego.
Na czele organizacji stały władze główne Związku Strzeleckiego z siedzibą w Warszawie. Władze wszystkich szczebli składały się z dwóch elementów: społeczno - wybieralnego, honorowego (nieopłaconego), noszącego nazwę zarządu, oraz wojskowo - mianowanego, honorowego lub opłacanego, noszącego nazwę komend.
Zarządy kierowały pracą, sprawując nadzór nad jej wykonaniem, ponosząc odpowiedzialność za dostarczenie środków na jej potrzeby, oraz za kierunek ideowy ponosząc odpowiedzialność przed zjazdem delegatów odpowiedniego szczebla oraz przed zarządami swojego szczebla. Komendy były organami wykonawczymi zarządu, wykonującymi pracę według planu ustalonego przez swój zarząd i ponoszącymi odpowiedzialność przed Komendantami szczebli wyższych i przed zarządami swojego szczebla.
Środki na swą pracę Związek Strzelecki czerpać miał zasadniczo z zasobów własnych. Jedną z naczelnych zasad organizacji była zasada odciążenia państwa. Każdy członek był zobowiązany płacić składkę, a ponadto ofiarować 3 godziny pracy ochotniczej i społecznej tygodniowo na potrzeby organizacji.
Zarządy miały zdobywać środki drogą dochodów niestałych (organizowanie imprez) oraz drogą dochodów stałych (przedsiębiorstwa). Do pracy materialnej i moralnej istniały na wszystkich szczeblach organizacji specjalne organa państwowe: oficerowie przysposobienia wojskowego, Komitety P W i WF, oraz społeczne koła Przyjaciół Związku Strzeleckiego.
W ZS istniały następujące grupy wiekowe: orlęta, junacy i strzelcy. Strzelcy dzielili się na szeregowców, podoficerów i oficerów. W ZS obowiązywały następujące stopnie: strzelec, starszy strzelec, sekcyjny, drużynowy, sierżant, starszy sierżant, podchorąży, kompanijny, st. kompanijny, powiatowy, podokręgowy, okręgowy, inspektor, komendant główny21. Wszyscy członkowie Związku Strzeleckiego podlegali obowiązkowemu szkoleniu wojskowemu, a w stosunkach wewnętrznych dyscyplinie i przepisom wojskowym. Obowiązującym ubiorem strzeleckim był mundur wzorowany na przepisach wojskowych, koloru zielonego, z czerwonym wężykiem na kołnierzu, a nakryciem głowy była tzw. "maciejówka". Na mundurze, na lewej ręce, między łokciem a ramieniem noszono znaczek ogólny ZS, przedstawiający orła strzeleckiego (bez korony) na sukiennej tarczy koloru amarantowego.
ZS będąc zasadniczo organizacją terytorialną dzielił się na jednostki dwóch typów:
- jednostki organizacyjne - oddział, powiat, obwód, podokręg i okręg,
- jednostki taktyczne - sekcja, drużyna, pluton, kompania.
Najmniejszą jednostką taktyczną była sekcja, składająca się z od 4 do 8 ludzi, pod dowództwem sekcyjnego. Dwie sekcje tworzyły drużynę pod dowództwem drużynowego, a 2 do 5 drużyn tworzyły pluton pod dowództwem oddziałowego. 2 do 5 plutonów stanowiły kompanię pod dowództwem kompanijnego. Ze względów statutowych oddział strzelecki nie mógł liczyć mniej niż 20 osób23.
W szkoleniu i wychowaniu w organizacji stosowano zasadę wyszkolenia pośredniego, tj. wychowaniu dla państwa przez wychowanie w organizacji. Ostatecznym celem tej akcji było osiągnięcie ideału wychowawczego organizacji, jakim był ideał żołnierza - obywatela pojętego jako wzór nowoczesnego rycerza polskiego. W zespole środków dla osiągnięcia tego celu Pluta - Czachowski wyróżniał trzy zasadnicze grupy:
a) grupę środków służących do wychowania obywatelskiego;
b) grupę środków służących do wychowania fizycznego;
c) grupę środków służących do wychowania techniczno - wojskowego.
"W akcji wychowawczej Związku Strzeleckiego na szczególną uwagę zasługuje metoda wychowania przez czyn a szczególnie przez czyny obywatelskie. Cechą najistotniejszą Związku Strzeleckiego jest to, że nie jest on organizacją pracującą wyłącznie dla wojska, lecz to że cele jej są zarówno pokojowe jak i militarne" - pisał szef sztabu Komendy Głównej ZS24.
Grzegorz Matyasik
